The Social Dilemma

“Heb je the Social Dilemma al gezien?”. Die vraag is me de afgelopen periode regelmatig gesteld en zorgt steeds voor interessante gespreksstof. In deze documentaire komen (ex-)medewerkers van grote techbedrijven aan het woord, die allemaal hun eigen bedenkingen hebben bij het product waar ze aan hebben bijgedragen (Twitter, Facebook, Instragram). Zelfs wanneer je de algoritmes van bijvoorbeeld Facebook goed kent, ben je er nog steeds langer mee bezig dan je eigenlijk van plan was. Dit geeft maar weer aan dat je bewust zijn van iets vaak onvoldoende is om je gedrag daadwerkelijk te sturen.

Begin vorig jaar kwam The Social Dilemma uit op Netflix. Enige tijd later zaten we met z’n allen thuis te werken en kregen scholieren thuisonderwijs. Alle ingrediënten leken aanwezig om het internetgebruik van jongeren uit de hand te laten lopen, maar voor cijfers is het nog te vroeg. In 2017 ging het om 7,4% van de jongeren op het VO dat problematisch sociale media gebruikt (bijvoorbeeld om niet aan vervelende dingen te hoeven denken) en 4% problematisch (online) gamen. Wat het ook lastig maakt om goede cijfers te verzamelen is dat er nog geen eenduidige omschrijving van “internetverslaving” bestaat. In de DSM-5 is er wat betreft gedragsverslavingen alleen plek voor de gokstoornis. Ander probleemgedrag wordt vaak geschaard onder “andere disruptieve stoornis in de impulscontrole”. Dit betekent dat er binnen de hulpverlening tijdens de intake goed gekeken moet worden naar de ernst van het probleemgedrag. Om aan te geven hoe disruptief een dergelijk probleem kan zijn, beschrijf ik een casus die ik het afgelopen jaar gevolgd heb.

Bart is een jongeman die zich aanmeldt bij Tactus omdat hij recent zijn baan is kwijtgeraakt vanwege zijn overmatige en obsessieve gebruik van internet tijdens het werk. Ook zijn vriendin geeft aan dat de maat vol is en dat er iets moet veranderen. Bart is een slimme jongeman die een hbo-opleiding  heeft afgerond en woont samen met zijn vriendin. Weinig problemen en dus weinig om je zorgen over te maken, zou je zeggen. Dat is ook de houding die Bart heeft: niet te moeilijk doen, zoveel mogelijk alles “chill” houden.

Bij aanvang van de behandeling besluiten we te werken met de behandelmethodiek van het Vat van Zelfwaardering (van Zessen). Na een aantal sessies krijgt Bart onder de knie hoe hij zich met kleine gedragsveranderingen beter kan voelen en hoe hij bewuster naar zijn eigen gedrag kan kijken. Zijn beeldschermgebruik neemt echter nog niet af. Het aantal uur dat hij achter een beeldscherm doorbrengt ligt op sommige (werk!)dagen rond de acht uur. Hij kan zich vooral verliezen in filmpjes op YouTube en 9gag. Tijdens de behandeling heeft hij een nieuwe werkgever gevonden, waar hij fulltime aan het werk gaat. Op werk grijpt hij echter, net als voorheen, elk moment dat hij alleen is aan om zijn mobiel te pakken. Op wonderbaarlijke wijze lukt het hem toch om zich door verschillende projecten en vergaderingen te bluffen.

Tijdens de therapie komt naar voren dat Bart zich machteloos voelt, omdat hij wel weet dat hij moet minderen, maar dat het hem niet lukt, of dat hij de motivatie niet kan vinden om te veranderen. Er ontstaan steeds meer irritaties tussen hem en zijn vriendin over de afspraken die ze met elkaar maken omtrent het internetgebruik. De moedeloosheid slaat om in depressieve gevoelens en Bart geeft op een gegeven moment zelfs aan dat hij “bang is voor zichzelf” en dat hij een tijdje een mesje bij zich heeft gedragen “voor het geval dat”. Door openlijk te spreken over deze gedachten en door het delen met zijn naasten worden de gevoelens draaglijker en verdwijnen ze na een aantal weken grotendeels. Op werk ontstaan echter steeds meer problemen. Het valt op dat hij vaak zijn werkzaamheden niet af heeft en dat hij geen initiatief neemt om werk op te pakken. Als een manager Bart op een gegeven moment op de huid gaat zitten en het hem niet lukt om zijn gedrag bij te stellen, volgt uiteindelijk zijn ontslag.

De maanden daarna volgen er ups en downs. De relatie wordt tijdelijk on hold gezet en Bart moet een eigen onderkomen vinden. Hij komt erachter dat hij afhankelijk is van zijn vriendin, ook voor de financiën. Daardoor verandert er iets in zijn motivatie en kunnen we tot concrete plannen komen om het internetgebruik te beperken. Na een aantal maanden werken aan bewustwording van gedrag, aanleren van alternatieve gedragsvaardigheden, praten over doelen en het opbouwen van identiteit, besluiten we dat het tijd is om helemaal te stoppen met 9gag, YouTube, Instagram, Dumpert en sociale media. De eerste twee weken gaan hem verrassend goed af. Zijn stemming lijkt ook opgeknapt en er ontstaat een gevoel van “ik kan het toch wel”. Hij besluit om de periode van “offline” zijn te verlengen en ook dit gaat hem goed af, waarbij er wel af en toe sprake is van een uitglijder. Het lukt hem om op deze momenten te reflecteren en hij leert steeds beter wat haalbaar is en wat niet.

Sinds vorig jaar woont Bart weer samen met zijn vriendin, heeft hij een leuke nieuwe baan gevonden en heeft hij zijn verslavingsgedrag nog steeds goed onder controle. Het meeste werk zit in het bewust blijven van het internetgebruik en de risicomomenten, omdat hij regelmatig merkt dat hij er zich langzaam in kan verliezen. Het is mooi om te zien dat Bart door zijn inzet en motivatie voor behandeling zijn verslaving goed onder controle heeft gekregen, maar de externe motivatie en het besef dat hij zijn relatie en werk kon verliezen, zijn ook zeker nodig geweest.